SLOGAN TARİHLERİN BÜYÜK YALANLARI
Ermenek Tarih Çalıştayı’nda ünlü ismin biri şöyle dedi. “Emir Timur Altınorda Devleti’ni ortadan kaldırarak Rusların önünü açmıştır.” Evet bu hemen hemen herkesçe söylenilegelen, sloganlaşan bir mesele. Bunu sıradan bir insan söylese anlarımda, ünlü bir yazar ve profesörün söylemesi düşündürücü. O gün Türkmen misafirperverliğine halel gelmemesi için fazla sesimizi çıkarmadık.
Neredeyse bir mit haline gelen genellikle siyasetçilerin yararlandığı bir takım izmlerin sloganı olmuş konuyu irdeleyelim istedik
TİMUR RUSLARIN DİRİLİŞİNE Mİ SEBEP OLDU?
Öncelikle o zamanın Rus Knezliklerinden söz edelim. Timur’un Toktamış Mücadelesini, diğer hanları ele alalım.
Moğol İmparatorluğu’nun dört parçasından birisi Çağatay, diğeri Cuci ulusu arasında geçen mücadeleleri irdeleyelim.
Emir Timur artık siyaseten simge haline gelen Çağatay Hanlığı içinden çıkmış komutan ve sonrasında imparator.
Toktamış Han ise diğer Altın Orda hanları Mamay Mirza, Urus Han ve Adige Mirza ile mücadele vermekte.
Buradan Timur zamanında Altınorda Devleti’nin tek devlet olmadığını, bir çok parçalı devlet olup her bir parçanın diğerinin topraklarını ele geçirmek için savaştığını, yani Timur’dan evvel zaten bütün bir Altınorda olmadığını anlıyoruz.
(Timur öncesi Rus Knezliklerinin yayılmasını gösterir harita)
Ruslar sloganda söylendiği üzere sadece Moskova Knezliği’nden ibaret küçük bir parça değildi. Moskova Knezliği neredeyse 1100 yılından bu yana var olan Vladimir Knezliği’nin bir parçası ve onun halefliğine soyunanlardan. Bugünkü Ukrayna topraklarından başlamak üzere Yakut Bölgesine kadar giden 6 Rus Knezliği daha var. Bunların en güçlüsü Tver Knezliği. Tver Knezliği 1486 yılına kadar yaşam sürdü ve Büyük Rus Çarlığı’nı oluşturan ana damardı.
Emir Timur’un Toktamış Han ile mücadelesinden önce Toktamış Han, Urus Han ile taht mücadelesi verirken Dest-i Kıpçak Hakimi Mamay Mirza'nın 30.000 kişilik ordusu ile 4 Rus Knezliğinin oluşturduğu sayıları 200.000’e varan ordu arasında Kulikova Çölü’nde meydana gelen Kulikova Meydan Muharebesi’ni kaybetti. Yıl 8 Eylül 1380. Rus Ordusu’nun büyük bölümü imha edilmesine rağmen, Mamay Mirza’nın artık ordusu kalmamış, kalan adamları ile kaçmaktaydı. Böylece Ruslar ilk defa birlik olmuş “yenilmez” denilen Dest-i Kıpçakları yenmişti. Bu savaş sonunda Ruslar ilk defa kazandıkları zafer ile devlet olma yolunda ilerlemişler, Timur'dan 11 yıl önce otoritelerini güçlendirmişlerdi.
Toktamış ise Mamay Mirza’nın Ruslarla yaptığı savaşa destek vermemiş, diğer hakan Urus ile mücadele etmekteydi.
Toktamış Urus Han ile yaptığı savaşı kaybedince diğer Moğol Devleti Çağatay Hanlığı’na sığındı. Çağatay topraklarının neredeyse tamamı Emir Timur yönetimi altına girmişti. Toktamış “Altınorda topraklarını birleştirmeyi ve kafirlerle mücadele etmeyi amaç edindiğini” söyleyip Timur’dan güç istedi. Timur ona bir rivayete göre Otrar, diğer rivayete göre Suğnak şehrinin yönetimini verip, emrine 3.000 asker verdi. Onu Altınorda Han'ı ilan etti. Emir Timur başkent Semarkand’ı bırakıp sefere çıkmıştı. Yerine oğlunu bıraktı. Emir Timur’un Toktamış'a verdiği şehirlerde Urus Han’ın da hak iddaası vardı. Böylece Emir Timur, Toktamış Han’ın Altınordu ulusunu tek çatı altında birleştirme hayali uğruna Urus Han’ı karşısına almış oldu.
Toktamış'ın ele geçirdiği taze güç ile ilk yaptığı şey Ruslar ile yaptığı savaştan dolayı saklanan Mamay Mirza’yı takip etmek oldu ve sonunda Don Nehri kıyısında yaralı ve yorgun durumda olan Mamay Mirza ile çok az sayıda askerini öldürerek Mamay Mirza’nın hükmüne son verdi. Mamay Mirza’nın yakınlarını da ortadan kaldıran Toktamış kendisini büyük han ilan etti.
Daha sonra kendisine yardım eden, şehir ve asker veren Timur topraklarına, Emir Timur seferdeyken arkadan saldırdı.
Toktamış’ın kafirle savaştan dönen Mamay Mirza’yı şehit etmesi, kendisine toprak veren Timur’un topraklarını ordu seferdeyken kuşatması Desti Kıpçak ulusunca kabul görmeyince, halka karşı sert tutumlara başladı. Bu davranış durumu dahada kötüleştirdi. Bir türlü halka kendini kabul ettiremeyen Toktamış halkın gözünde kabul görmek için cihat adı altında Moskova Knezliği’ne bir sefer düzenledi. Bu seferi için Rus Knezlikleri'nden ikisi ile anlaşarak Rusları silahlandırdı. Ruslar ile beraber Moskova üzerine yürüdü. Moskova’yı kuşattıysada alamadı. Bunun üzerine bir hileye başvurarak “savaş istemediğini, tek amacının ganimet olduğunu” bildirerek isteklerinin yerine getirildiğinde kuşatmayı kaldıracağını iletti. Bunun üzerine Moskova halkı ellerindeki mal mülkü Toktamış Han’a vermek için kapıyı açınca, askerlerini kaleye sürdü ve Moskova’yı yerle bir etti. Bu hileyle Toktamış’ın 24.000 kişiyi öldürdüğünü söylerler.
Emir Timur Toktamış’ın faaliyetlerini duyuyor ancak seferden dönmek istemiyor ve Toktamış’ı uyararak sabrediyordu.
Toktamış 1383’te Harezm’i ele geçirip adına para bastırdı. 1385 yılında Tebriz’i kuşattı. Tebriz’i alamayınca Moskova’da uyguladığı taktiği uyguladı. Böylece Tebriz’i de yağmalayıp binlerce insanı öldürdü. Alimlerini bugün Rusya’ya bağlı olan Samara kenti yakınlarındaki Saray’a götürdü. 1387 yılında Keş’i daha sonra Sabran’ı yağmaladı. Otrar Şehri’ni de ele geçirdi. Daha sonra Buhara’ya yöneldi. Buhara halkı teslim olmadı. Bunun üzerine köyleri, tarım arazilerini taktı.
Timur Kafkasya üzerinde seferdeyken meydana gelen bu hadiseler sonunda iki ulusun karşılaşacağı büyük savaş pekte uzakta değildi. Bu savaşın olacağını bilen beyler ve hükümdarlar taraflarını seçmeye başladı. Timur, Toktamış’a teslim olmayan Miranşah ile Toktamış’a yenilen Ömer Şeyh’e kendi ordusuna katılmaları için emir yolladı. Diğer beylere ve hükümdarlara da işbirliği önerdi. Fakat kendisine bağlı Ürgenç hanı Süleyman emre iteat etmeyerek, Toktamış Han tarafına geçti. Timur, Toktamış’tan önce kendine asi geleni cezalandırmak için Ürgenç’i kuşattı. Ürgenç şehrini ve bağlı şehirleri ele geçirdi ve bütün şehrin yok edilerek yerine buğday ve arpa dikilmesini emretti. Daha sonra öfkesi geçince bu sözünden vazgeçerek şehrin imarına başladı.
Toktamış Emir Timur’a elçi gönderip af diledi. Fakat daha önce Kafirlere ve Müslümanlara verdiği sözlerden dönüp büyük katliam yaptığını unutmayan Timur “Toktamış’ın sözü saman alevi gibidir, her an söner” deyip ona güvenmedi ve elçileri takip ettirerek Toktamış’ın Timur’u etkisiz hale getirmek için Ruslar, Moğollar ve Desti Kıpçak askerlerinden oluşan ordusunu Kunduzca’da buldu.
18 Haziran 1391 yılında Kunduzca’da Emir Timur, Toktamış’ı mağlup etti. Fakat İdil Irmağı'nı geçerek Toktamış'ı takip ederek imha etmek yerine kaybettiği şehirleri yeniden ele geçirmek ve kendisine isyan eden, destek vermeyen beyleri cezalandırmak için güneye indi.
Toktamış af diledi ve hükümdar kalmasına izin verildi.
Toktamış yeniden asker toplamaya başladı. Timur kışı askerini dinlendirerek geçirdikten sonra ikinci beş yıllık sefere çıkacağı sırada, Toktamış’ın Memlüklüler ile anlaşma yaptığını öğrendi. Bunun üzerine Toktamış ile 15 Nisan 1395 yılında Terek’te karşı karşıya geldi. Bu savaşı da Timur kazandı. Timur bu sefer Toktamış’ın han kalmasına izin vermeyip ona yardım edenleri Balkanlara sürgün etti. Bu sefer ile Timur Altınorda Devleti’ni kendi devletine katmış oldu. Daha sonra Toktamış’ın silanlandırıp güçlendirdiği Rus Knezliklerine yürüdü ve Moskova’yı yıktı. Timur böylece Altınorda ile birlikte Toktamış’ın güçlendirdiği Ruslar’ı da geri püskürtmüş oldu. Moskova’yı tahrip ederek bir daha toparlanmalarına engel oldu.
Toktamış ve oğulları topraklarda hak iddaa edip sürekli kargaşa çıkarsa da Timur’un yanında yer alan Adige Mirza’nın mücadelesi ile karşı karşıya kaldı. Nihayet tahta bugünkü Özbek, Kazak, Nogay, Başkurt halklarının desteğini alan Kutluğ Timur getirildi.
Toktamış ile Adige’nin mücadelesi günümüz Türk Dünyası’nda destanlaşmıştır.
Toktamış en son Litvanya’ya sığınmış ve orada atından düşerek ölmüştür.
Toktamış ve oğullarının etkisiz kılınmasıyla Timur’a bağlı yaşayan Altın Orda Hanlıkları arasındaki taht kavgası bir süre son bulmuştur. Bu kavgasız ortam Timur’un ölümünden sonra da kısa bir süre devam etmiştir.
Altınorda Hanlıkları böylece birbirleri ile didişerek zayıflamak yerine bir süre hükmünü devam ettirmiş Rus Knezliklerinin birleşmesine engel olmuştur.
Timur’un ölümünden kısa bir süre sonra merkezi otoritenin zayıflaması neticesinde Altınorda Devleti’nde yeniden taht kavgaları başlamış, bu kavgalar neticesinde Rus Knezlikleri büyüyerek egemenliğini genişletmiştir.
Altınorda Devleti 1502 yılında parçalara ayrılarak son bulmuştur.
RUSLAR NASIL BÜYÜK DEVLET OLDU?
Rus Knezlikleri de kendi aralarında hakimiyet kavgası vermekteydiler. II.Vasili (Kör Vasili) egemenliği kaybedince oğlu III.İvan (Büyük İvan) 18 yaşına kadar dağlarda,manastırlarda saklandı. 18 yaşına gelince Tver Rus Knezi’nin kızıyla evlenerek Tver Ordusu'nun başına geçti. Daha sonra Bizans İmparatoru ile akrabalık kurdu. 1453’te Roma kalıntısı Bizans, Fatih Sultan Mehmet tarafından tamamen ortadan kalkınca Ortodokslar “Üçüncü Roma” kehanetini ortaya atıp, bu kehaneti hristiyanlar arasında yaymaya başladılar. Bu durum dikkatlerin III.İvan’a toplanmasına sebep oldu ve Rus çarlıkları bu hayalle birleşmeye başladı. 1505 yılına gelindiğinde Rusların büyük bölümü birleşmişti. Bu birleşme Altınordu’nun dağılmasına sebep oldu.
Son Bizans İmparatoru’nun prenses yeğeni ile evlenen III.İvan’ın oğlu III.Vasili kendini Bizans’ın devamı ilan etti. Sonra gelen IV. İvan bütün Rusları tek çatı altında topladı ve Astrahan Hanlığı ile Kazan Hanlığı üzerinde hüküm sürdü. 1547 yılında Rus Çarlığı kuruldu.
-Timur zamanından önce Altınorda taht kavgası veriyordu
-Timur’un Toktamış üzerine yaptığı seferden 11 yıl önce Ruslar Altınorda’ya karşı birleşip, Altınorda’yı mağlup etmişlerdi.
-Toktamış, Ruslar ile savaşan tek han olan Mamay Mirza'yı ortadan kaldırarak Rusların elini güçlendirmiştir.
-Toktamış Moskova Knezliği'ne saldırırken, bazı Rus Knezliklerini destekleyerek ve ordusuna alarak güçlendirdi.
-Timur ikinci seferinde Toktamış’ın elinden Altınorda’yı alarak tek bayrak altında topladı. Böylece taht kavgaları bir süre sona erdi.
-Timur Toktamış ile işbirliği eden Rus Knezliklerini Avrupa’ya sürgün edip, Altınordu'ya karşı birleşen Moskava’yı tahrip ederek Rusların birliğini tamamen dağıttı.
-Altınorda Devleti Timur’un ölümünden neredeyse 100 yıl sonra yıkıldı.
-Ruslar Timur’un ölümünden neredeyse 150 yıl sonra Bizans’ın yıkılmasıyla Ortodoksların yeni bir Roma kehanetiyle ancak birleşebildi.
-Timur’un seferi olmasaydı Toktamış’ın ordusunda güçlenen Ruslar Bizans ile erken dönemde müttefik olacaktı. Çünkü Timur'un aradan çıkarılması ile sıra elbette Anadolu’ya gelecekti.
-Ruslar eğer Timur Altınorda taht kavgalarını bir süre sonlandırıp Rus Knezlerini dağıtmasaydı belki de 100 yıl önceden birleşeceklerdi. Bu yüzden Ruslar Emir Timur'a büyük öfke duyarlar. Ruslar için Timur ismi büyük lanet olarak metaforlaştırılmıştır.